Przez dziewięć dni studenci z Wydziału Architektury pod okiem wykładowców prowadzili badania i prace projektowe na Zamku Grodno w Zagórzu Śląskim. Jednym z efektów warsztatów jest duże odkrycie: warownia została rozbudowana nie w XVI w. – jak do tej pory sądzono – ale dużo wcześniej, w średniowieczu.

Młodzi architekci przyjechali do Zagórza Śląskiego na piątą edycję warsztatów „Zamki i ich cienie” organizowanych przez Koło Naukowe Historii Architektury ArcHist. Spędzili ponad tydzień na Zamku Grodno, badając go i tworząc projekty, które m.in. pomogą w lepszym prezentowaniu historii i architektury obiektu.

Trzy modele zamku

W ostatnich latach warownia wzbudziła duże zainteresowanie – dzięki spektakularnemu odkryciu archeologów, którzy znaleźli na jej terenie bullę papieską z XV w. Od 2009 r. właścicielem obiektu jest gmina Walim, która zajęła się odbudową dwóch najwyższych kondygnacji górnego zamku. Ta inwestycja stała się okazją do badań architektonicznych prowadzonych m.in. przez prof. Małgorzatę Chorowską z Wydziału Architektury PWr. Ich kontynuacją były wakacyjne warsztaty studenckie.

- Cała dotychczasowa wiedza o Zamku Grodno to ustalenia, jakich dokonał w latach 50. prof. Jerzy Rozpędowski, badając go w ramach swojej pracy magisterskiej – opowiada prof. Chorowska. – Te informacje bardzo się już zdezaktualizowały, choćby dlatego, że dziś mamy więcej technologicznych możliwości prowadzenia badań takich obiektów. Możemy korzystać m.in. z dronów i skanerów. Dzięki profesorowi Rozpędowskiemu mieliśmy dwie bryłowe rekonstrukcje zamku Grodno – średniowieczną i renesansową. Teraz wiemy już, że średniowieczna warownia wyglądała inaczej niż wszyscy do tej pory sądziliśmy.

Studenci uczestniczący w warsztatach przygotowali wirtualne modele trzech etapów w historii Zamku Grodno. Najwcześniejszy pokazuje twierdzę za czasów księcia Bolka I, czyli na przełomie XIII i XIV w. Zamek został wówczas opasany wysokim murem obronnym z blankowaniem. Od strony doliny rzecznej, gdzie przebiegał trakt z Czech, umieszczono także – jako dodatkowe zabezpieczenie – hurdycję, czyli drewniany ganek dający osłonę obrońcom zamku. Mur opasywał obszerny dziedziniec. Znajdujące się tam budynki gospodarcze – takie jak kuchnia, magazyny czy stajnie – były zapewne drewniane. Z kolei książęcy dom zbudowano wysoko nad dziedzińcem, w najwyższym punkcie skalnego wyniesienia. Można się tam było dostać prawdopodobnie przez hurdycję.

Kolejny model prezentuje Grodno około połowy XIV w. za panowania księcia Bolka II. Wówczas zabudowa górnego zamku została rozbudowana o długi dom położony przy południowym odcinku  muru obronnego, a także o krótsze skrzydło zachodnie.

Ostatnia z wirtualnych prezentacji to zamek renesansowy – tak mogła wyglądać warownia między XV a XVI w. Prawdopodobnie po pożarze zdecydowano się wówczas na przekształcenie dwupiętrowego, kamienno-ryglowego domu w dom kamienny z czterema kondygnacjami. Później zamek otoczono jeszcze drugim kamiennym murem obronnym, tzw. parchamem i to właśnie jego pozostałości wraz z bullą papieża awiniońskiego Benedykta XIII odkryli w 2018 r. archeolodzy.

Tablice z modelami opracowanymi przez studentów staną teraz na terenie zamku, zastępując dotychczasowe, już nieaktualne.

Kuchnia jak przed wiekiem?

Dzięki zaangażowaniu laboratorium skanowania LabSkan3D z Wydziału Architektury prowadzonego przez dr hab. Jacka Kościuka, prof. uczelni oraz firmy Marka Bogdały uczestnicy warsztatów mogli także przeprowadzić skanowanie 3D zamku i dzięki temu dokonać analizy konserwatorskiej obiektu. Pozwoliło to na dokładne określenie, w których miejscach są m.in. ubytki i zniszczenia w ceglanym murze, tynku i kamieniarce okiennej, gdzie dochodzi do korozji oraz zniszczeń powodowanych przez samosiejki, a także w których miejscach ściany są zawilgocone albo pojawiają się wykwity solne.

- Dzięki tym analizom możliwe teraz będzie opracowanie systemu drenażu, który jest konieczny, by zabezpieczyć mury – tłumaczy prof. Chorowska.

Jedna ze studenckich grup (uczestnicy warsztatów zostali podzieleni na mniejsze zespoły zadaniowe) pracowała z kolei nad analizą konserwatorską i zaadaptowaniem wnętrza renesansowej kuchni tak, by powstała tam atrakcyjna dla zwiedzających ekspozycja.

Pomieszczenie to powstało w drugiej połowie XVI w. w czasie przebudowy górnego zamku. Częściowo wykuto je w skale, a częściowo opasano kamiennym murem. Kuchnia miała około 64 mkw. powierzchni. Najważniejszą jej częścią był piec-palenisko o wymiarach aż 3 na 1,2 m. W XIX w. nowi właściciele zamku – von Zedlitzowie – przeprowadzili gruntowną przebudowę, w czasie której rozebrano piec, a w jego miejsce wybudowano owalny zbiornik o głębokości ponad metra służący do płukania mięs i jarzyn. W latach 80. XX wieku uznano ten element zamku za mało atrakcyjny ze względu na stosunkowo niewielką wartość historyczną i zasypano go. Studenci W1 proponują, by ponownie go odsłonić. Według ich projektu w pomieszczeniu prezentowanoby także (znajdującą się obecnie na zapleczu restauracji zamkowej) kuchnię opalaną drewnem firmy Senkingwerk z Hildesheim, wyprodukowaną w latach 20. XX w. Na ścianach pomieszczenia znalazłby się również typowe elementy wyposażenia kuchennego sprzed wieku – m.in. najróżniejsze naczynia, ceramika, łyżki, chochle, patelnie czy piekarskie łopaty.

Architektoniczne detale znów mogą zachwycać

Inna grupa podjęła się natomiast inwentaryzacji fragmentów kamiennego detalu architektonicznego z dawnej loggii skrzydła zachodniego i krypty.

- To głównie elementy obramowań okiennych, z których studentom udało się odtworzyć dwa takie obiekty – opowiada prof. Chorowska. – Poza tym zachowały się także fragmenty kolumn z piaskowca i granitu, pochodzące z bazy, trzonu i kapitelu oraz obramienia portali.

Każdemu z tych elementów studenci nadali numer identyfikacyjny, co ma pozwolić w przyszłości na anastylozę, czyli zrekonstruowanie kolumn w miejscach, gdzie stały. Członkowie tej grupy warsztatowej stworzyli bowiem projekt koncepcyjny wystawy zachowanych detali konserwatorskich w zachodnim skrzydle zamku, będącym obecnie trwałą ruiną. Zaproponowali postawienie kolumn, na których wspierałby się szklany daszek nawiązujący swoją formą do sklepień, jakie istniały w tym miejscu. Częścią ekspozycji byłyby także zrekonstruowane obramowania okienne powieszone na ścianie i umieszczone we wnęce okiennej.

Warsztaty to dopiero początek

W ramach warsztatów studenci przygotowali również elegancki, a zarazem nowoczesny system identyfikacji wizualnej dla zamku i jego otoczenia. Zaproponowali nową grafikę i liternictwo, które byłby wykorzystywane na tablicach z informacjami dla turystów, oznaczeniach przejść, mapach i ulotkach.

- Wójt gminy Walim zapewniał, że będzie starał się, by zrealizować studenckie pomysły, które bardzo mu się spodobały. Z pewnością na tych warsztatach nie skończy się nasza współpraca z gminą i zainteresowanie zamkiem. Już teraz wójt zapraszał nas do zorganizowania tam kolejnej edycji i mam nadzieję, że w przyszłym roku faktycznie przyjedziemy tu ponownie ze studentami, bo zadań dla architektów tam nie zabraknie  – opowiada prof. Chorowska.

Badaczka z Wydziału Architektury podkreśla też, że wspólnie z archeologami pracującymi na Zamku Grodno planują także publikację naukową o historii warowni.

Warsztaty dofinansowały Politechnika Wrocławska, Centrum Kultury i Turystyki Gminy Walim oraz firma budowlano-archeologiczna AKME. Wspierała je także firma „Marek Bogdała”. Opiekunami warsztatów byli naukowcy z Wydziału Architektury: prof. Małgorzata Chorowska, dr Bartłomiej Ćmielewski, dr Teresa Dziedzic, dr Agnieszka Gryglewska i dr hab. Jacek Kościuk, prof. uczelni. Nazwiska uczestników warsztatów pracujących w poszczególnych grupach umieściliśmy w opisach zdjęć w galerii.

Lucyna Róg