Dr inż. Angelika Kosieradzka udowodniła, że miejscowości określane w dawnych źródłach jako „Stetlein” były prywatnymi osadami, których status i pozycja w strukturze osiedleńczej był wynikiem przemian na przestrzeni stuleci. To m.in. Mirsk, Świebodzice, Wałbrzych czy Złoty Stok. Strukturę osadniczą śląskich księstw tworzyły więc wsie, miasteczka i miasta, a nie jak do tej pory sądzono – wsie i miasta.

Dr Kosieradzka obroniła się na Politechnice Wrocławskiej w marcu ubiegłego roku. Pracę doktorską „Miasteczka w strukturze sieci miejskiej księstw jaworskiego świdnickiego i ziębickiego w XIV i XV wieku” napisała pod opieką promotor dr hab. inż. arch. Bogny Ludwig, prof. uczelni z Wydziału Architektury PWr.

Jej rozprawa została nagrodzona w Konkursie Generalnego Konserwatora Zabytków i Zarządu Głównego Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków na najlepsze prace studialne naukowe oraz popularyzatorskie dotyczące ochrony zabytków i muzealnictwa.

Miasta i miasteczka

Dr Kosieradzka ustaliła, że ośrodki miejskie, określane w archiwaliach niemieckojęzycznym terminem „miasteczko” (Stetlein), stanowiły w drugiej połowie XIV w. i w XV wieku jednostkę wyodrębnioną w strukturze sieci osadniczej Dolnego Śląska.

W swoich badaniach wykazała też, że miały one różne typy założeń lokacyjnych, co potwierdziło, że pozycja, jaką zajęły w okresie późnego średniowiecza, nie miała związku z ich metryką i sposobem lokacji, a w głównej mierze była wynikiem przemian, których miasteczka doświadczyły na przestrzeni wieków.

Badaczka przeprowadziła szczegółowe analizy terminologii używanej w piśmiennictwie kancelaryjnym do nazywania ośrodków miejskich na Dolnym Śląsku w okresie od XIII do końca XV wieku. Szukała zależności między przekształceniami sieci miejskiej Dolnego Śląska na przestrzeni tych dwóch stuleci, a towarzyszącymi im zmianami terminologicznymi i przemianami znaczeniowymi używanych w śląskich dokumentach pojęć – łacińskich civitas i oppidum, a następnie niemieckich Stadt i Stetlein.

Jej badania wykazały, że przemiany zachodzące w strukturze sieci osiedleńczej doprowadziły do wykształcenia się u schyłku średniowiecza dwóch odrębnych jednostek miejskich – miast (Stadt) i miasteczek (Stetlein). W efekcie wskazała wszystkie ośrodki miejskie na Dolnym Śląsku nazwane do końca piętnastego stulecia niemieckojęzycznym terminem miasteczko. To m.in. Świebodzice, Mirsk, Dobromierz, Trzebnica, Żmigród i wiele innych. W sumie wytypowała 16 miasteczek na terenie Dolnego Śląska spośród ponad 90 jednostek osadniczych, które otrzymały w tym czasie prawa miejskie.

- W trakcie pisania pracy magisterskiej, który dotyczyła miasteczek zdegradowanych, zauważyłam występowanie w śląskich dyplomach różnych terminów do nazywania ośrodków miejskich - początkowo łacińskich, a następnie niemieckojęzycznych – opowiada autorka. – Moją uwagę przykuło wówczas niemieckojęzyczne sformułowanie Stetlein (również w formie Stetchin lub Stetechin), którego częstotliwość użycia w dokumentach źródłowych wzrastała z upływem kolejnych dziesięcioleci. O ile samo znaczenie pojęcia (tłumaczone w języku polskim jako „miasteczko”) było dość oczywiste, o tyle powód użycia w stosunku do określonej jednostki miejskiej nie był jasny. Ku mojemu zaskoczeniu, zdefiniowanie samego pojęcia w odniesieniu do miast ze schyłku średniowiecza, a przede wszystkim problematyka związków łączących nazewnictwo z charakterem tej grupy jednostek miejskich, nie została dotychczas omówiona w literaturze.

Analizy i badania terenowe

W drugiej części swoich badań skupiła się na miasteczkach z obszaru księstw jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego. Opracowała szczegółowe syntezy historyczne dla poszczególnych miejscowości, zwracając uwagę zwłaszcza na koleje losów mogących mieć wpływ na ostateczną pozycję tych miejscowości w strukturze sieci osadniczej księstw. Analizy prowadziła w oparciu o studia literaturowe i archiwalne oraz przegląd odkryć archeologicznych.

Podjęła też próbę odtworzenia pierwotnych układów przestrzennych miasteczek – w oparciu o metodę metrologiczną szerokości frontów kamienic przyrynkowych w warunkach gabinetowych oraz własne inwentaryzacje terenowe.

Analizowała wielkość pierwotnych założeń lokacyjnych, ich kompozycję przestrzenną, wielkość i kształt placów rynkowych oraz parcelację. Starała się też określić ich pozycję w strukturze osadniczej księstw i pełnione przez nie funkcje, a na koniec porównywała układy lokacyjne ośrodków południowego pasma księstw Dolnego Śląska z tego samego typu ośrodkami z pozostałych obszarów dzielnicy.

Z całością pracy doktor Kosieradzkiej można zapoznać się w bibliotece Politechniki Wrocławskiej.

Lucyna Róg