Muzeum Politechniki Wrocławskiej w lutym 2010 przejęło archiwalne materiały pochodzące ze zbiorów prywatnych byłego profesora budownictwa Technische Hochschule Breslau – Ulricha Fischera. Szczególnie interesujący jest zbiór fotografii, bogato ilustrujący życie w Niemczech pod koniec XIX i początkach XX w. oraz ówczesne przedsięwzięcia budowlane

Po wojnie materiały po prof. Ulrichu Fischerze znalazły się w posiadaniu profesora Mieczysława Zachary, kierownika Zakładu Materiałów Budowlanych w Instytucie Budownictwa Politechniki Wrocławskiej. Od śmierci profesora Zachary w 1999 r. spuścizna prof. Fischera spoczywała zapomniana w piwnicy domu przy ul. Sempołowskiej i dopiero w ostatnim roku pani dr Krystyna Brzeska postanowiła przekazać ją do Muzeum Politechniki Wrocławskiej. Otrzymane materiały, będące zbiorem luźnym, zostały podzielone na podzespoły i ponumerowane. Można w nich umownie wyróżnić dwie zasadnicze części: materiały dotyczące życia prywatnego Ulricha Fischera i z życia jego bliskich oraz te związane z pracą zawodową i fachowymi zainteresowaniami profesora Technische Hochschule Breslau.

O samym Ulrichu Fischerze dotychczas wiadomo było niewiele. W zespole „Technische Hochschule Breslau 1910-1945”, w Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego nie zachowała się jego teczka personalna ani życiorys. Dostępne są tam jedynie nieliczne dokumenty z Wydziału Budownictwa z jego podpisem oraz korespondencja służbowa. Więcej informacji przynoszą pozyskane obecnie zdjęcia oraz notatki znajdujące się na ich odwrocie.

Dzieciństwo i młodość w Wirtembergii

Ulrich Fischer pochodził z inteligenckiej rodziny zamieszkałej w Królestwie Wirtembergii. Jego dziadkiem po matce był potomek wirtemberskich arystokratów dr Heinrich Mosthaf (1854-1933)1, absolwent Uniwersytetu w Tybindze, znany polityk i działacz ewangelicki, prawnik, pod koniec XIX wieku wysłannik wilhelmińskich Niemiec do Japonii i doradca rządu japońskiego. Ulrich Fischer pozostawał przez całą swoją młodość pod dużym wpływem silnej osobowości dziadka, z którym był bardzo związany emocjonalnie aż do samej śmierci tego ostatniego jesienią 1933 roku.

Córka Heinricha Mosthafa i jego żony  Berty (z domu Kern) wyszła za mąż za inżyniera Fischera, pełniącego na przełomie stuleci funkcję sekretarza technicznego wirtemberskiej Królewskiej2 Inspekcji Budowy Kolei. O sekretarzu technicznym Fischerze nic więcej nie wiemy ponad to, że urodził się w 1865 r. i pracował na rożnych budowach na terenie całego królestwa.
Z tego związku urodził się w 1903 lub 1904 r. przyszły profesor wrocławskiej Wyższej Szkoły Technicznej. Pierwsze chronologicznie zdjęcie, na którym pojawia się Uli Fischer, to fotografia z jesieni 1914 r. przedstawiająca ogarniętą zapałem wojennym grupę dzieci i młodzieży, otaczającą siostrę Niemieckiego Czerwonego Krzyża. Młody Uli jest na niej mniej więcej dziesięcioletnim sztubakiem. Inne zdjęcie przedstawiające Ulricha Fischera pochodzi z balu w gimnazjum w Cannstatt, zapewne balu maturalnego, w roku szkolnym 1921/1922.

Ulrich Fischer przyszedł na świat w Crailsheim, ale dzieciństwo i młodość spędził w rodzinnym domu w Cannstatt, mieszczącym się przy ulicy Im Geiger nr 29. Samo miasteczko, założone jeszcze w czasach rzymskich, będące równocześnie miejscowością wypoczynkową i miastem garnizonowym, straciło w 1905 r. swoją samodzielność i stało się dzielnicą Stuttgartu. Przynajmniej do I wojny światowej do rodziny należała także widoczna na zdjęciach posiadłość wiejska.

Nie wiemy, gdzie studiował Ulrich Fischer. Możemy jedynie przypuszczać, iż z racji bliskości miejsca zamieszkania i ewentualnie znajomości rodzinnych była to Technische Hochschule w Stuttgarcie. Kontynuując tradycje zawodowe rozpoczęte przez ojca, Ulrich Fischer został inżynierem budownictwa specjalizującym się w konstrukcji mostów ciężkich. Po studiach i odbyciu praktyki, pod koniec lat dwudziestych, został rządowym inżynierem budowlanym (Regierungsbaumeister). Wkrótce znalazł się w departamencie budowlanym rządu krajowego Wirtembergii. Równocześnie podjął pracę w szkolnictwie zawodowym: został nauczycielem w Wirttembergische Hohere Bauschule, budowlanej szkole średniej o dużych tradycjach. W Wirtembergii pozostał do 1937 r. pracując na rożnych budowach w kraju związkowym oraz prowadząc zajęcia w szkole.

Na początku lat trzydziestych Ulrich Fischer związał się ze swoją późniejszą partnerką życiową – „Dettą”, jak ją nazywał (Bernadettą?). W życiu młodego inżyniera znaczącą cezurą stał się rok 1933: związek z Dettą w sposób widoczny się zacieśnił, zmarł dziadek Fischera, leciwy, acz do samego końca trzymający się w znakomitej formie Heinrich Mosthaf, natomiast w Republice Weimarskiej do władzy doszedł Adolf Hitler, co wywarło duży wpływ także na dalsze losy Fischera. Ulrich wstąpił do NSDAP i stał się lojalnym, choć zdaje się niezbyt aktywnym członkiem partii nazistowskiej.

Profesor w TH Breslau

Pracę na wrocławskiej uczelni Ulrich Fischer rozpoczął latem 1937 r. Rok 1937 był rokiem konsolidowania się systemu nazistowskiego w Niemczech. Również na wyższych uczelniach dotychczasowych fachowców zastępowano coraz częściej urzędnikami uważanymi za w pełni oddanych Fuhrerowi i III Rzeszy. Wtedy to właśnie we Wrocławiu pojawił się Ulrich Fischer, by objąć profesurę zwyczajną i kierownictwo Katedry Budowli z Żelazobetonu i Budowy Ciężkich Mostów na Wydziale Budownictwa (kierunek: Inżynieria Budowlana). Funkcję tę sprawował na uczelni do końca istnienia niemieckiej Wyższej Szkoły Technicznej we Wrocławiu.

Przez cały czas pracy w Technische Hochschule Breslau Ulrich Fischer mieszkał niedaleko uczelni, na Biskupinie, przy ulicy Erlkönigweg nr 19 (obecnie ul. S. Noakowskiego). Wraz z ewakuacją Technische Hochschule z Wrocławia do Freibergu w Saksonii w styczniu 1945 r. ślad po profesorze Fischerze się urywa. Jeśli przeżył zakończenie wojny, to wtopił się w szarą rzeczywistość powojennych Niemiec.

Pamiątki rodzinne

Przejęte przez Muzeum Politechniki Wrocławskiej pudła i teczki pozostałe po Ulrichu Fischerze zawierają materiały luźne: fotografie, notatki, szkice, projekty, wycinki z prasy fachowej, materiały dydaktyczne. Ogromna większość z nich, mimo upływu lat, zachowała się w bardzo dobrym stanie. Cała spuścizna została podzielona ze względu na formę oraz  tematykę zbiorów na siedem podzespołów oznaczonych literami. Podzespół „A”, zawierający 36 jednostek, są to materiały związane z osobą dziadka, Heinricha Mosthafa. W skład podzespołu wchodzą: fotografie rodzinne, kartka pocztowa oraz listy Heinricha Mosthafa do Ulricha Fischera i rodziny, wycinki prasowe autorstwa Mosthafa, odręczne wiersze, jedna nadbitka oraz artykuły wspomnieniowe po jego śmierci i nekrologi z lokalnej prasy, m.in. ze Stuttgarter Zeitung. W podzespole znalazło się także odręczne zlecenie (bez daty) na wypłatę niewielkiego, zdaje się, honorarium, z czasów gdy Mosthaf sprawował urząd radcy państwowego. Najstarsze zdjęcia, najczęściej pozowane, pochodzą z drugiej połowy XIX wieku. Starsze fotografie przedstawiają mecenasa Karla Mosthafa (1822-1910), pradziadka Ulricha Fischera. Do cenniejszych fotografii należą również zdjęcia z uroczystości z udziałem króla wirtemberskiego Wilhelma II, z ok. 1911 roku, oraz zdjęcie Heinricha Mosthafa z żoną i córką wykonane w Japonii w 1891 r.

W skład podzespołu „B” wchodzą zdjęcia z czasów aktywności ojca Ulricha Fischera, wspomnianego sekretarza technicznego wirtemberskiej Królewskiej Inspekcji Budowy Kolei. Jest to 67 fotografii, przy czym niektóre z nich występują w kilku odbitkach.
Przedstawiają one zarówno place budowy sprzed I wojny światowej, dom rodzinny, ślub kogoś niezidentyfikowanego z rodziny (fotografia ślubna z 1920 r. nie została opisana), jak i zdjęcia młodego Ulricha Fischera. W skład podzespołu weszły takie jednostki, jak rysunek Ulricha Fischera z czasów szkolnych, czy karnet z balu dla młodzieży, najwyraźniej nienależący zresztą do Ulricha Fischera – być może do kogoś z jego młodszego rodzeństwa (ze zdjęć wynika, że miał przynajmniej siostrę i brata). Karnet daje obrazowy pogląd, jakie tańce tańczono na balach młodzieżowych w Niemczech po I wojnie światowej.

Do najstarszych jednostek podzespołu „B” należy kartka pocztowa z 1903 r., zaadresowana do sekretarza technicznego wirtemberskiej Królewskiej Inspekcji Budowy Kolei – Fischera. Najstarsza jest fotografia z prac przy budowie kolei z ok. 1905 r. Ostatnim datowanym jest szkolne zdjęcie grupowe z roku 1922, zapewne pochodzące z uroczystości ukończenia gimnazjum przez Ulricha Fischera. W skład podzespołu wchodzi także kilka pocztówek, reprodukcji obrazów, w tym także z Pałacu Dożów w Wenecji (Sala dell’Anticollegio).

Podzespół „C” to 154 zdjęcia prywatne Ulricha Fischera pochodzące ze stosunkowo krótkiego przedziału czasowego z lat 1930-1933. Obejmują one dość szeroką gamę tematów. Prezentują dom rodzinny Ulricha Fischera w Canstatt, rodzinę, przyjaciół, niekiedy przypadkowo spotkanych ludzi, pożar starego zamku w Stuttgarcie w grudniu 1932 r. i zniszczenia po pożarze, zeppelin wznoszący się w czerwcu 1931 r. nad miasteczkiem Boblingen w Wirtembergii, dom w Crailsheim, w którym Ulrich przyszedł na świat, krajobrazy i zabytki w miastach południowych i środkowych Niemiec, wycieczki. Ulrich Fischer dużo podróżował. Lubił las i przyrodę, wędrował po Jurzedolinach alpejskich. Z czasem w zbiorze fotografii z tamtego okresu coraz bardziej zaczyna królować Detta. Zdjęcia przedstawiają także ich wspólne wyjazdy. Czy upamiętniona na tych z lipca 1933 r. uroczystość, to ślub Ulricha i Detty – trudno jednoznacznie stwierdzić.

Podzespół „D” jest najmniejszy ze wszystkich siedmiu podzespołów i zawiera ledwie trzy jednostki. Został wyodrębniony ze względu na spójną tematykę: są to materiały z kursu tańca (Tanzstunden) dla młodzieży. W dwóch wypadkach są to zbiory tekstów piosenek uzupełnione ilustracjami, w trzecim pozostała jedynie pusta okładka. Trudno ustalić, do kogo należały zbiory piosenek: na ostatniej stronie jednego z nich znajduje się lista 24 imion i nazwisk, „na miłą pamiątkę” (Zum freundlichen Gedenken), zapewne jest to lista uczestników kursu, lecz brakuje wśród nich Ulricha Fischera. Jego nazwisko występuje jedynie na wewnętrznej części pustej okładki. Podzespół ten zamyka część materiałów obejmująca swoją tematyką życie codzienne Ulricha Fischera oraz jego rodziny.

Archiwum zawodowe

Pozostałe trzy podzespoły gromadzą materiały poświęcone zainteresowaniom i pracy zawodowej Ulricha Fischera. W wypadku pozyskanych materiałów wprowadzenie sztywnej granicy między zainteresowaniami a działalnością zawodową mogłoby się okazać zabiegiem sztucznym. Wydaje się bowiem, że Ulrich Fischer był nie tylko inżynierem budownictwa, ale także pasjonatem budownictwa i z dużą energią oddawał się pracy zawodowej. Nie był natomiast typem pracownika naukowego: na wyższą uczelnię techniczną został powołany, będąc przede wszystkim inżynierem praktykiem, niejako wprost z placu budowy. Nie bez znaczenia było zapewne, iż miał już doświadczenie pedagogiczne jako nauczyciel szkoły średniej.

Kryterium wyodrębnienia podzespołu „E” stanowiło pochodzenie i ogólna dostępność materiałów. Znalazły się tam więc głównie kolorowe pocztówki (reprodukcje akwareli), przedstawiające mosty z całego terytorium Niemiec z różnych czasów (m.in. Most Augusta w Dreźnie) albo mosty, będące w trakcie budowy, jak most autostradowy łączący Jenę z Gerą, przebiegający przez dolinę Teufelstal (cztery egzemplarze pocztówki). W podzespole znalazły się też materiały drukowane: całostronicowy artykuł z gazety (tytułu gazety nie ustalono), nadbitka dłuższej pracy z fachowego pisma Der Bauingenieur, Zeitschrift f. d. gesamte Bauwesen z 1937 r. oraz pełny numer Süddeutsche Bauzeitung z 1915 r., pochodzący zapewne ze zbiorów ojca Ulricha Fischera.

Podzespoły „F” (220 fotografii z lat 1927-1939) i  „G” (283 fotografie z lat 1927-1943) zawierają odbitki zdjęć mostów, najczęściej mostów rzecznych i drogowych, oraz zdjęcia budów, wśród których dominują place budowy autostrad i linii kolejowych, w dużej mierze w rejonach górskich, oraz ulice miejskie. Unikatowe są zdjęcia z budowy (uruchomionej w 1938 r) drogi wodnej (śluzy i podnośni statków) przechodzącej przez Magdeburg4. Do obu podzespołów zostały też włączone zdjęcia szkiców, rysunków i projektów mostów wykorzystywane przez Fischera na zajęciach dydaktycznych zarówno w Wirttembergische Hohere Bauschule w Stuttgarcie, jak i na uczelni we Wrocławiu. Niektóre fotografie występują w kilku egzemplarzach, dotyczy to w szczególności odbitek materiałów dydaktycznych.

W podzespole „F” znalazły się zdjęcia umieszczone na kartonowych podkładkach. Większość została zaopatrzona w opisy. Najdokładniejsze są opisy na zdjęciach luźnych, pochodzących z dyrekcji OBK (Oberbaukommission) Stuttgart, choć zazwyczaj nie wszystkie rubryki na pieczątce są wypełnione. Właścicielem tych fotografii była OBK Stuttgart; nie wiadomo, w jaki sposób zdjęcia znalazły się w prywatnych zbiorach Ulricha Fischera. Możemy jedynie stwierdzić, iż wszystkie zostały wykonane w latach pracy Fischera w Wirtembergii, zapewne właśnie w OBK w Stuttgarcie.

Wojenny plac budowy

W podzespołach grupujących zdjęcia dotyczące pracy zawodowej Fischera dominują zdjęcia z Wirtembergii. Po przyjeździe do Wrocławia Fischer musiał zapewne zredukować swoją działalność jako inżynier budownictwa na rzecz pracy na uczelni. Budowy z prowincji śląskiej są więc znacznie słabiej reprezentowane. Nieliczne zdjęcia przedstawiają budowę autostrady Wrocław-Berlin oraz mosty na Bobrze w Bolesławcu i Nysie Łużyckiej, jest też pojedyncza fotografia mostu na Odrze koło Oławy i dwie fotografie zniszczonego przez powódź mostu na Nysie Kłodzkiej w Paczkowie. Pojawiają się zdjęcia z miasta Nysa, choć nie wiadomo, czy są one wynikiem działalności zawodowej Fischera, czy raczej jego krajoznawczych wycieczek. Od 1939 r. dochodzą także zdjęcia z budowy mostów na ziemiach polskich. Najwięcej z nich przedstawia prace budowlane przy moście na Wiśle w Skoczowie oraz przy budowie wiaduktu kolejowego w Chabówce.

Inżynier Ulrich Fischer uczestniczył podczas wojny w budowie autostrady Kassel-Eisenach. Zaplanowana trasa, przebiegająca w terenie pagórkowatym i wymagająca znacznych nakładów finansowych przede wszystkim na mosty i wiadukty, nie została ukończona ze względu na nasilające się naloty alianckie na środkowe Niemcy. Do dziś zachowały się jedynie jej niewielkie fragmenty w okolicach Hessisch Lichtenau i samego Kassel oraz fragment, będący częścią autostrady A4 w rejonie Eisenach. Zdjęcia z tej budowy, pochodzące głownie z jesieni 1941 r., uwidaczniają ogrom przedsięwzięcia na pograniczu Hesji i Saksonii, którego sztandarowym przykładem stał się kilkusetmetrowy wiadukt autostradowy koło miejscowości Wommen5.
Zdjęcia ze zbioru Ulricha Fischera uświadamiają nam, jak wielkim placem budowy były całe Niemcy od końca Republiki Weimarskiej po II wojnę światową... i jak wiele ludzkiej pracy w wyniku wojny poszło na marne.

Piotr Pregiel, Muzeum Politechniki Wrocławskiej

Na zdjęciu: Budowniczowie Feuerbachen Tunnel w Wirtembergii, maj 1910 r. (fot. Muzeum Politechniki Wrocławskiej)

.......

1) Więcej o przodkach U. Fischera od strony matki, zob.: O. Lang, Stammreihe der Mosthaf aus Stein am Kocher, http://home. arcor-online.de/tilman.krieg/m_namen.htm. Zestawienie genealogiczne obejmuje rodzinę Mosthafow od połowy XVII w.

2) Wirtembergia w trakcie istnienia zjednoczonych Niemiec (II Rzeszy) była królestwem. Wilhelm II Wirtemberski abdykował dopiero 30 XI 1918 r.

3) Die Technische Hochschule Breslau. Beiträge zur Geschichte der Technischen Hochschule Breslau zum 75-jährigen Gedenken an die Eröffnung im Jahre 1910, red. G. Dommann, Dortmund 1985, s. 248.

4) Śluza należy do dziś do „pomnikow techniki w Niemczech”. Więcej na temat śluzy, zob.: Wasserstrassenkreutz Magdeburg, Schiffshebewerk Rothensee, http:// www.wasserstrassenkreuz.de/hebewerk.html.

5) Talbrucke Wommen, http://de.wikipedia. Most berliński (Pionierbrücke) na Nysie Kłodzkiej, Nysa, 1939 r. org/wiki/Talbr%C3%BCcke_Wommen.