W większości nie dotrwały do naszych czasów. Ogrodzenie, ozdobne bramy, rzeźby i inne elementy małej architektury dziedzińca dawnej wrocławskiej Technische Hochschule powstawały razem z najstarszymi budynkami kampusu. Dziś możemy je poznać tylko dzięki materiałom archiwalnym

Zamknięty dziedziniec, otoczony przez pięć budynków ukończonych w latach 1910–1911, był ciekawym elementem zespołu najstarszych zabudowań dawnej Wyższej Szkoły Technicznej – obecnej Politechniki Wrocławskiej.

Jego układ komunikacyjny został wyznaczony przez trakt podstawowy, biegnący z zachodu na wschód oraz dwie prostopadle ułożone drogi, prowadzące na północ do ul. Smoluchowskiego. Teren zielony, którego projektantem był znany wrocławski ogrodnik Paul Hatt, stanowił regularne założenie z kwaterami trawników oraz rzędami drzew lub krzewów wzdłuż wytyczonych ścieżek. Fotografie, pochodzące z wczesnego okresu funkcjonowania kampusu, ukazują młode drzewa i krzewy oraz metalowe bariery okalające trawniki.

W 1910 r. przestrzenie między frontowymi elewacjami budynków uczelni wypełniono pełnym murem o wysokości nieco ponad 2 metrów z jasnoszarymi otynkowanymi płaszczyznami. Niemal całe ogrodzenie powstało zgodnie z projektem sygnowanym przez Ludwiga Burgemeistra i Konrada Nonna z 7 października 1909 r.

1.
2.

Interesującym wyjątkiem jest fragment przy ul. Norwida, który na szkicu koncepcyjnym odbiega od wersji zrealizowanej (ilustracja 1 i 2). Do czasu ukończenia projektu całości obmurowań brakowało ostatecznej decyzji o budowie Laboratorium Obrabiarek (obecny budynek A-6). W odróżnieniu od pozostałych, prostych odcinków – ten poprowadzono częściowo na rzucie łuku. Jako dekorację autorzy zaproponowali, flankujące łukowaty segment, dwie rzeźbione figury Sfinksa oraz przylegającą do muru studnię z cembrowiną na planie połowy ośmioboku. Po decyzji o wzniesieniu Laboratorium Obrabiarek z początku 1910 r., projekt ogrodzenia uproszczono, rezygnując z wszelkich dodatków. Dwa odcinki muru wzniesiono również przy budynku Instytutu Hutniczego (B-1), uzyskując w ten sposób po jego wschodniej stronie zamknięte zaplecze obiektu.

Do 1928 r. w ogrodzeniu terenu uczelni znajdowało się łącznie sześć bram: w centralnym bloku zabudowy dwie od północy (ul. Smoluchowskiego) oraz po jednej od zachodu (ul. Norwida) i wschodu (ul. Łukasiewicza) oraz dwie przy Gmachu Hutniczym – po jednej od północy i od południa (Wybrzeże Wyspiańskiego). Elementem wspólnym dla wszystkich bram były latarnie zainstalowane na ich bocznych filarach.

3.

4.

Dwie reprezentacyjne bramy do dzisiaj zachowane (spośród trzech pierwotnie istniejących), wykonane z kutego żelaza, są znakomitym przykładem kowalstwa artystycznego. Powstały w warsztacie mistrza tej dyscypliny sztuki – Jaroslava Vonki. Efektowniejsza brama, zainstalowana od ul. Smoluchowskiego pomiędzy dawnymi budynkami Instytutu Elektrotechnicznego (A-5) i Laboratorium Maszynowego (A-4), zdobiła niegdysiejsze główne wejście na dziedziniec (ilustracja 3 i 4). W jej dekoracji występują motywy ptaków w gniazdach oraz bogaty ornament roślinny. Prowadząca za nią droga, wytyczona dokładnie na osi głównego budynku szkoły, początkowo służyła wyłącznie pieszym.

5.
6.

Druga brama, znajdująca się przy ul. Norwida, otwiera zasadniczy szlak komunikacyjny kampusu (ilustracja 5 i 6). Jej dekoracyjną formę opracowano nieco skromniej, być może z zamiarem uniknięcia konkurencji z rzeźbami portalu gmachu głównego. Bramie tej, jako jedynej, towarzyszą symetrycznie rozplanowane dwie furtki (również wypełnione ozdobnymi kratami) ułatwiające bezpieczny ruch pieszy.

7.
8.

Fotografia z około 1910 r. (ilustracja 7) ukazuje odcinek ogrodzenia przy ul. Łukasiewicza rozebrany około 1938 r. po decyzji o budowie nowego gmachu Instytutu Chemicznego. Wewnętrzna droga dla pojazdów była jednokierunkowa, a zatem brama zamykająca w tym miejscu wspomniany główny trakt dziedzińca służyła tylko wyjeżdżającym. Przypominała ona przeciwległą – od ul. Norwida (być może nawet była identyczna) i z pewnością także pochodziła z warsztatu Jaroslava Vonki. Omówiona ilustracja przedstawia ponadto wschodnie skrzydło budynku „Starej Chemii” (A-3) z nieistniejącą dziś elewacją południową. Ujęcie od strony dziedzińca (ilustracja 8) ukazuje ten sam odcinek muru przy ul. Łukasiewicza z widocznym w tle budynkiem Instytutu Hutniczego.

9.
10.

Jednokierunkowy trakt wytyczony na zapleczu siedziby Instytutu Hutniczego, z wjazdem od północy i wyjazdem od południa, ograniczono dwiema skromniejszymi bramami (ilustracja 9 i 10). Ich skrzydła, w kolorystyce zbliżonej do czerni, zostały sporządzone z pełnej blachy. Północne wejście dla pieszych (od ul. Smoluchowskiego) zlikwidowano około 1925 r. w związku z budową walcowni doświadczalnej (B-2). W latach 60. XX w. oryginalne bramy zamieniono na ażurowe z motywami geometryzującymi. W 2013 r. zostały one zastąpione nowymi, wzorowanymi na bramie wjazdowej od ul. Norwida. Decyzja ta wynikała z programu kompleksowej rewaloryzacji budynku B-1 wraz z otoczeniem.

Brakuje dokładnych ilustracji wjazdu i wejścia od północnej strony dziedzińca, pomiędzy budynkami Laboratorium Maszynowego i Instytutu Chemicznego. Jak dowodzą fotografie fragmentów ul. Smoluchowskiego, wykonane około 1910 r. – znajdujące się tam pierwotnie bramy sporządzono z dużych płaszczyzn (podobnie jak skrzydła bram zaplecza gmachu hutniczego). Obecna brama i furtka pochodzą z lat 60. XX w.

11.

Od początku istnienia szkoły planowano jej rozwój przestrzenny w kierunku południowym. Teren przeznaczony do zabudowy (na którym dziś znajduje się południowa część gmachu A-1) zamknięto prowizorycznym drewnianym parkanem (ilustracja 11). Przebiegał on wzdłuż ul. Norwida i Wybrzeża Wyspiańskiego, co najmniej do miejsca zajętego przez szopę na węgiel (dzisiejszy obiekt A-11). Jedynym murowanym segmentem było przęsło z wejściem na tymczasowo pustą parcelę, od strony ul. Norwida, w sąsiedztwie portalu gmachu głównego. Ogrodzenie to usunięto po 1925 r. w związku z rozbudową uczelni.

12.

Około 1928 r. przy Wybrzeżu Wyspiańskiego, na wschód od świeżo ukończonej południowej części gmachu głównego, wzniesiono niewielki odcinek muru z kolejną bramą dla pojazdów i furtką (ilustracja 12). Po upływie zaledwie dekady – około 1939 r. - fragment ten został zlikwidowany w związku z rozpoczętą (i wstrzymaną jesienią 1939 roku) budową nowego obiektu dla Instytutu Chemicznego.

*    *    *
Dopełnienie zasadniczej architektury gmachów wrocławskiej uczelni technicznej od początku stanowił zespół tzw. małej architektury skupiony w bezpośrednim sąsiedztwie zabudowań, zwłaszcza na dziedzińcu. Składał się on z drugoplanowych, ale istotnych obiektów, które często decydowały o wyglądzie otoczenia budynków, pełniąc funkcje użytkowe lub dekoracyjne. Większość z nich nie dotrwała do naszych czasów.

13.

14.
15.

Najbardziej efektownym elementem wyposażenia dziedzińca, o niewątpliwych walorach artystycznych, była studnia z ustawionym obok niej na wysokim postumencie posągiem Sfinksa (ilustracja 13, 14 i 15). Kompozycję zaprojektował w 1910 r. Richard Schipke, autor wystroju rzeźbiarskiego najstarszych budynków szkoły. Cembrowinę studni ozdobiono rzędem płaskorzeźbionych rozet oraz umocowaną powyżej, na bocznej ścianie cokołu, stylizowaną, groteskową maską, prawdopodobnie zawierającą wylewkę. Całość – wykonana z piaskowca i usytuowana w pobliżu wschodniej elewacji siedziby Instytutu Elektrotechnicznego (A-5) – tworzyła efektowny akcent przy reprezentacyjnym wejściu na teren uczelni.

Niezrealizowana koncepcja fragmentu murowanego ogrodzenia przy ul. Norwida sugeruje, że pomysłodawcą wzniesienia studni i rzeźby mógł być jeden z głównych architektów uczelnianych gmachów – Ludwig Burgemeister. Zarówno rzeźba z cokołem, jak i cembrowina studni zaginęły w niewyjaśnionych okolicznościach około 1952 r. Miejsce to zajmuje dziś północna część budynku A-8.
16.

Wycinek planu sytuacyjnego zabudowań Wyższej Szkoły Technicznej we Wrocławiu z 1910 r. (ilustracja 16) ukazuje położenie dwóch urządzeń niezwykle ważnych dla funkcjonowania ówczesnej uczelni: zbiornika gazu ziemnego (Gasbeh.[älter]) przy budynku Laboratorium Maszynowego i odstojnika wody (Klärbehält.[er]) w pobliżu Wybrzeża Wyspiańskiego. Na planie widoczny jest fragment zarysu ówczesnego gmachu głównego (Bauteil B).

17.

W kotłowni umieszczonej w gmachu Laboratorium Maszynowego znajdował się pierwotnie generator gazu ziemnego – jedno z podstawowych źródeł energetycznego zasilania Wyższej Szkoły Technicznej. Jego elementem był zbiornik gazu z gazomierzem, wzniesiony przy południowo-wschodnim narożniku gmachu, od strony kotłowni (ilustracja 17). Urządzenie o stalowej walcowej konstrukcji, łącznej średnicy 2,50 m i pojemności około 40 m3, miało wysokość jednopiętrowego budynku. Zbiornik rozebrano w 1927 r., a niektóre jego części zostały przeznaczone do wtórnego wykorzystania. Miejsce, w którym się znajdował, zabudowano w latach 1927–1928, powiększając dzisiejszy budynek A-4.

18.

W 1910 r. uruchomiono odstojnik – sztuczny rezerwuar służący do filtrowania wody. Stanowił on konstrukcję podziemną, zlokalizowaną przy granicy terenu szkoły od strony wybrzeża Wyspiańskiego, na południowy wschód od gmachu głównego – w miejscu, gdzie obecnie znajduje się zachodni kraniec „Nowej Chemii” (A-2). Woda pobierana z Odry do odstojnika była dostarczana rurociągiem do studni zbiorczej przy Laboratorium Maszynowym, a następnie wykorzystywana do zasilania kotłów i chłodzenia silników spalinowych.

Jedyną zachowaną ilustracją odstojnika jest projekt budowlany (ilustracja 18). Ten żelbetowy obiekt składał się z czterech komór przepływowych, jego długość wynosiła 22,40 m, szerokość 5,65 m, a głębokość około 4 m. Zbiornik znajdował się prawie 8 m poniżej poziomu ulicy i górnej krawędzi grobli. Data likwidacji urządzenia nie jest znana, ale najpewniej nie było ono już potrzebne po rozbudowie kotłowni w 1928 r.

19.

Uzupełnieniem kompleksu budynków uczelni są podziemne korytarze, o kwadratowym przekroju 2 x 2 m, przebiegające pod dziedzińcem i łączące poszczególne obiekty głównego kampusu (ilustracja 19). Zostały wykonane równocześnie z budową najstarszych gmachów jako kanały instalacji elektrycznej, odwadniającej i centralnego ogrzewania.

20.

21.

Interesującymi elementami zewnętrznego wyposażenia technicznego zabudowań są dwa zachowane stare hydranty nadziemne. Jeden z nich - przy zachodniej elewacji budynku dawnego Laboratorium Maszynowego - widoczny jest na dwóch fotografiach: z około 1910 r. i późniejszej dokładnie o stulecie (ilustracja 20 i 21). Starsze ujęcie przedstawia ponadto jedną z pierwszych, nieistniejących dziś latarń elektrycznych oświetlających dziedziniec.

22.

23.

Podobny hydrant z tego samego czasu ocalał na zapleczu dawnej siedziby Instytutu Hutniczego, przy obecnym budynku B-3. W 2012 r. został on starannie odrestaurowany i przeniesiony bliżej gmachu B-1 (ilustracja 22). Fragment jednej z dawnych fotografii ukazuje hydrant nadziemny przy czerpni powietrza należącej do budynku Instytutu Chemicznego (ilustracja 23). Na jej miejscu wzniesiono w 1936 r. obiekt Laboratorium Niskich Temperatur z nową czerpnią (obecny A-9), usuwając też pobliski hydrant. Plan sytuacyjny urządzeń przeciwpożarowych zamontowanych w obrębie kampusu (włącznie z gmachem hutniczym) ze stycznia 1930 r. uwzględnia siedem takich hydrantów.

24.

Do ogrodniczej koncepcji dziedzińca nawiązują przedogródki tworzące estetyczną oprawę budynków od strony ulic (ilustracja 24).
25.

Latarnie uliczne na zewnątrz kampusu (np. przy ul. Smoluchowskiego oraz u zbiegu ul. Smoluchowskiego i ul. Łukasiewicza) nie należały bezpośrednio do wyposażenia uczelni, ale otaczając cały zespół kreowały jego wizerunek i atmosferę przyległych ulic (ilustracja 24 i 25).
Dr Krzysztof Dackiewicz, Muzeum Politechniki Wrocławskiej


Na zdjęciach:
1. Odcinek ogrodzenia pomiędzy siedzibą Instytutu Elektrotechnicznego a Gmachem Głównym – forma zewnętrzna i rzut; projekt: L. Burgemeister, K. Nonn, 7.10.1909 r.
2. Odcinek ogrodzenia pomiędzy siedzibą Instytutu Elektrotechnicznego a Gmachem Głównym – forma zewnętrzna; projekt: L. Burgemeister, K. Nonn, 7.10.1909 r.
3. Brama głównego wejścia na teren uczelni od ul. Smoluchowskiego, ok. 1910 r.
4. Fragment dawnej bramy głównego wejścia, 2010 r.
5. Brama wjazdowa od ul. Norwida, 2013 r.
6. Fragment bramy wjazdowej od ul. Norwida, 2013 r.
7. Ogrodzenie z bramą wyjazdową od ul. Łukasiewicza, ok. 1910 r. K. Langer, Breslauer Neubauten, „Deutsche Bauhütte“ 1913, r. 17, s. 368.
8. Ogrodzenie z bramą wyjazdową – widok od strony dziedzińca, ok. 1910 r.
9. Brama wjazdowa na zaplecze gmachu Instytutu Hutniczego od strony ul. Smoluchowskiego, ok. 1915 r. www.hydral.com.pl.
10. Brama wyjazdowa z zaplecza gmachu Instytutu Hutniczego od strony wybrzeża Wyspiańskiego, ok. 1915 r. www.hydral.com.pl.
11. Tymczasowe ogrodzenie drewniane od strony ul. Norwida, ok. 1910 r.
12. Odcinek muru z bramą od strony wybrzeża Wyspiańskiego, ok. 1930 r.
13. Studnia z posągiem Sfinksa na tle budynku Instytutu Elektrotechnicznego, ok. 1910 r.
14. Fragment studni – figura Sfinksa, ok. 1910 r.
15. Fragment studni – cembrowina, ok. 1910 r.
16. Fragment planu terenu uczelni ukazujący położenie zbiornika gazu ziemnego i odstojnika wody. Die neue Technische Hochschule in Breslau, „Zeitschrift für Bauwesen“ 1910, r. 60, s. 492.
17. Zbiornik gazu ziemnego przy budynku Laboratorium Maszynowego; w głębi siedziba Instytutu Chemicznego, ok. 1910 r.
18. Odstojnik wody – rzut i przekroje; projekt: L. Burgemeister, K. Nonn, 16.03.1910 r.
19. Jeden z korytarzy przebiegających pod dziedzińcem uczelni, 2011 r.
20. Hydrant przy budynku Laboratorium Maszynowego, ok. 1910 r.
21. Hydrant przy budynku dawnego Laboratorium Maszynowego, 2010 r.
22. Hydrant na zapleczu budynku dawnego Instytutu Hutniczego, 2013 r.
23. Hydrant i czerpnia powietrza przy dziedzińcowej elewacji gmachu Instytutu Chemicznego, ok. 1910 r.
24. Przedogródek i dawna latarnia przy budynku Instytutu Elektrotechnicznego od strony ul. Smoluchowskiego, ok. 1910 r.
25. Zbieg ul. Smoluchowskiego (Borsig Str.) i ul. Łukasiewicza (Heidenhain Str.); w tle – gmach Instytutu Hutniczego, ok. 1910 r.
Ilustracje: Muzeum Architektury – oddział Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia, Muzeum Politechniki Wrocławskiej, www.hydral.pl