Pierwsze zamki na terenie Śląska powstały w drugiej połowie XII w., a zatem o pół wieku wcześniej niż wskazywały dotychczasowe badania. To jedno z kilku ważnych ustaleń zespołu architektów kierowanych przez prof. Małgorzatę Chorowską z Politechniki Wrocławskiej. Naukowcy odkryli także, że na Ostrowie Tumskim możemy obejrzeć najstarsze cegły w Polsce, które w XII w. tworzyły największą cylindryczną wieżę mieszkalną w ówczesnej Europie

Prof. Małgorzata Chorowska, wspólnie z innymi naukowcami Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej, prowadzi badania na Ostrowie Tumskim już od sześciu lat. Bada podziemne relikty zamku pierwszych Piastów, które odsłonięto w piwnicach i obok budynku domu zakonnego Zgromadzenia Sióstr Szkolnych De Notre Dame (przy ul. Św. Marcina).

W 2013 r. prof. Chorowska zdobyła grant z Narodowego Centrum Nauki, dzięki któremu możliwe było przeprowadzenie serii kosztownych analiz średniowiecznych materiałów wykorzystywanych do budowy najstarszych zamków na Śląsku – poza reliktami grodu na Ostrowie Tumskim, także pozostającego w ruinie zamku we Wleniu oraz zamku w Legnicy.

–  W latach 60. ubiegłego wieku prof. Jerzy Rozpędowski opublikował wyniki swoich badań, w których ustalił początki zamków piastowskich na lata 20. XIII w. – opowiada prof. Chorowska. – Późniejsze badania spowodowały, że zaczęto mówić o prawdopodobieństwie tego, że zamki są dużo starsze. Brakowało jednak dowodów. Dlatego postanowiliśmy skorzystać z nowych metod analizowania wieku budowli i postaraliśmy się o ich sfinansowanie.

Naukowcy przeprowadzili i zlecili badania mineralogiczne, petrograficzne i radiowęglowe zapraw murarskich i cegieł, a także analizy wymiarowe cegieł. Wykazały one, że początki zamków na Śląsku przypadają na drugą połowę XII w. i wiązały się z aktywnością polityczną księcia Bolesława Wysokiego, najstarszego wnuka Bolesława Krzywoustego. Tym samym badacze z Politechniki Wrocławskiej przesunęli daty ich powstania o około pół wieku.

Dzieje Polski w piwnicy zakonu

Najstarszą budowlą na Ostrowie Tumskim była cylindryczna wieża mieszkalna, zbudowana z cegieł. Badania wykazały, że powstała między 1166 a 1186 r. (z 68 proc. prawdopodobieństwem) lub w okresie między 1117 a 1212 r. (95 proc.). Z 18 filarów, które tworzyły jej strukturę, odsłonięto aż 11. Wieża wyrastała z wałów otaczających gród, w jego północno-wschodniej części. Miała aż 24,5 m średnicy. – A to oznaczało, że była największą cylindryczną wieżą mieszkalną w ówczesnej Europie – podkreśla prof. Chorowska.

Na początku XIII w. cylindryczną wieżę przebudowano na podłużny pałac. Obok powstała także kaplica z czterema absydami. W kolejnych dziesięcioleciach drewniano-ziemne wały zastąpiono ceglanym murem obronnym. Największych zmian w tym miejscu dokonał Henryk IV Probus, który nie krył się ze swoimi ambicjami zdobycia polskiej korony. Dlatego też rozebrał część zabudowań na Ostrowie Tumskim, podniósł teren o ponad dwa metry i zbudował okazały pałac z aulą oraz kaplicę św. Marcina. Po jego nagłej śmierci w 1290 r. (prawdopodobnie został otruty) zamek na Ostrowie Tumskim stracił na znaczeniu. W XIV w. teren sprzedano władzom kościelnym, a na przełomie XV i XVI w. zamek zburzono.

Stojący dziś na jego reliktach dom zakonny powstał na przełomie XIX i XX w., a projektujący go architekt nie miał pojęcia, co dokładnie kryje się pod jego fundamentami.

Fragmenty zamku piastowskiego można dziś oglądać w piwnicach domu zakonnego, które siostry udostępniają do zwiedzania. Zobaczymy tam najstarsze w Polsce cegły (równolatki cegieł użytych do budowy kościoła w Lubiążu) i ekspozycję wyjaśniającą dzieje zamku, jaką pomogli stworzyć wrocławscy architekci. Umieszczone tam plansze pokazują wizualizację poszczególnych budowli, jakie funkcjonowały w grodzie i nakreślają losy władców związanych z Ostrowem Tumskim.

W ostatnim tygodniu września w budynku toczyła się też druga edycja warsztatów „Zamki i ich cienie. Badania, konserwacja i ekspozycja reliktów zamkowych”. Ich uczestnicy, studenci Politechniki Wrocławskiej i Politechniki Gliwickiej, pracowali m.in. nad makietą pokazującą zamek za czasów Henryka IV Probusa, która stała się częścią piwnicznej ekspozycji. Kolejne makiety obrazujące gród Bolesława Wysokiego pod koniec XII w. oraz za czasów Henryka Brodatego zostaną przygotowane przez studentów PWr w najbliższym semestrze i także będą pokazywane na wystawie.

Uczestnicy warsztatów pracowali też nad koncepcjami zadaszenia reliktów zamku, które znajdują się tuż obok domu zakonnego. – Odkopano je w 2014 r. i od tamtego czasu są niezabezpieczone przed warunkami atmosferycznymi, a to oznacza, że najstarsze cegły w Polsce są narażone na postępujące niszczenie. Niestety brakuje pieniędzy na ich zakrycie, bo są to koszty, które przekraczają możliwości finansowe zakonu – tłumaczy prof. Chorowska.

Studenci pracowali nad kilkoma wariantami zabezpieczeń (które można by wykorzystać w przypadku pozyskania finansowania): tymczasowych (membranowych, poliwęglanowych), które osłoniłyby wykop, architektoniczno-konserwatorskich, które umożliwiłyby stworzenie ekspozycji dla turystów oraz koncepcji nakrycia wykopu płytą żelbetową i stworzenia tam muzeum. – Ta ostatnia z propozycji jest oczywiście bardzo śmiała i wymagałaby dużych inwestycji – mówi prof. Chorowska. – Studenci stworzyli ją jednak zgodnie z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego i opracowali dość szczegółowo koncepcję muzeum. Jestem pod wrażeniem ich pracy, bo w kilka dni stworzyli projekt, który równie dobrze mógłby stać się pracą dyplomową.

Cegły zdradzają wiek zabytków

Za analizę statystyczną wymiarów cegieł w projekcie badawczym prof. Chorowskiej odpowiadał Mariusz Caban, doktorant z Wydziału Architektury PWr. Jego udoskonalona metoda okazała się najbardziej skuteczną w ustalaniu chronologii kolejnych faz rozbudowy danego zabytku (trzeba bowiem pamiętać, że średniowieczne obiekty przechodziły wielokrotne przebudowy).  Badania te pozwoliły również na wyodrębnienie poszczególnych grup cegieł związanych z konkretnym warsztatem budowlanym, pracującym niekiedy na kilku różnych obiektach.

– Dotychczas badacze architektury podchodzili raczej sceptycznie do badań pomiarowych cegieł – podkreśla doktorant. – Wynika to z tego, że cegła średniowieczna jest materiałem dość niejednorodnym. Do czasów rewolucji przemysłowej produkowano ją ręcznie i w związku z tym cegły pochodzące z tego samego warsztatu mogły się od siebie różnić nawet o trzy centymetry długości, choć wytwarzano je z tej samej ramki. Faktem jednak jest, że rozmiary tej ramki były znakiem rozpoznawczym cegielni i strycharza.

Badania pomiarowe cegieł prowadzono do tej pory, zestawiając ze sobą oddzielnie jej trzy wymiary: główkę (krótszy bok), wozówkę (dłuższy bok) i wysokość. Mariusz Caban postanowił natomiast powiązać ze sobą dwa dostępne w murze wymiary, tzn. dwa wymiary cegieł i ich liczbę. Przeprowadzał parami pomiary szerokości i długości cegły wraz z wysokością i wykonywał je dla 80 i 100 par w każdym z analizowanych miejsc. W ten sposób pomierzył kilkadziesiąt budowli powstałych między drugą połową XII w. a XV w. Badał mi.n. najstarsze obiekty murowane na Śląsku, powstałe w czasach, gdy z wygnania z Niemiec powrócili synowie księcia Władysława Wygnańca. Wśród nich oprócz zamków z Legnicy i Wrocławia były m.in. klasztor w Lubiążu, krypta w bazylice w Trzebnicy, cysterskie klasztory w Niemczech (m.in. Jerichow) czy zamek w Altenburgu, gdzie przebywał Władysław Wygnaniec.

- Na początku zmierzyłem wymiary 350 cegieł, aby ustalić miarodajną liczbę pomiarów. Zobaczyłem, jak zmienia się wykres ilościowy ilustrujący te dane – opowiada doktorant. – W ten sposób zauważyłem, że powyżej 100 pomiarów cegieł wykres przyjmuje postać krzywej Gaussa, stąd liczba 80 i 100. Kolejnym etapem było powiązanie danych, a zatem zbierając wysokości cegieł, łączyłem je z ich szerokościami i długościami. Dane te przedstawiłem za pomocą wykresu rozrzutu.

Zastosowanie przez doktoranta wykresów radarowych i miar rozproszenia jako obiektywnych kryteriów, pozwoliło mu osiągnąć spójne wyniki w poszukiwaniu korelacji pomiędzy seriami cegieł pomierzonymi na różnych obiektach lub pochodzących z różnych faz tego samego obiektu.  W ten sposób udowodnił np., że najstarsza (18-boczna) budowla na zamku wrocławskim została wzniesiona z cegły identycznej pod względem wymiarów do cegły z cellarium klasztoru cysterskiego w Lubiążu (ufundowanego w 1175 r. przez księcia Bolesława Wysokiego). W połączeniu z innymi badaniami, pozwoliło to związać początki zamku na Ostrowiu Tumskim we Wrocławiu z panowaniem tego władcy.

Pomiary Mariusza Cabana pokazały również podobieństwo cegieł w części późniejszych murów wrocławskiego zamku i kaplicy zamkowej w Legnicy, co pozwoliło wykazać, że oba obiekty wiążą się z mecenatem księcia Henryka Brodatego. Wnioski te potwierdziła zresztą także analiza wytrzymałości cegieł, przeprowadzona młotkiem Schmidta.

Jak przyznaje doktorant, pomiary cegieł są dość monotonnymi badaniami, ale wartymi poświęcenia. Wykorzystuje się do nich elektroniczną suwmiarkę, którą przykłada się do cegły w określonym miejscu lub mierzy cegły wprost z modelu 3d (przy użyciu fotoskanowania, jednej z technik skanowania trójwymiarowego do tworzenia widoków fotogrametrycznych).  Zebranie takich informacji z dużej liczby zabytków o określonej już dacie powstania mogłoby pomóc w ustaleniu wieku reliktów zabytków o nieokreślonym lub niepewnym datowaniu.

– Taką bazę danych chce stworzyć dr Roland Mruczek, który zachęca swoich studentów na zajęciach z Metodologii badań naukowych na Wydziale Architektury, do mierzenia cegieł zabytków – podkreśla Mariusz Caban. – Właśnie kończą się pracę nad programem, który tę bazę informacji będzie obsługiwał i udostępniał innym badaczom.

Lucyna Róg