Dr inż. arch. Zygmunt Łuniewicz został nagrodzony w konkursie na prace naukowe młodych historyczek i historyków sztuki. Doceniono w ten sposób jego doktorat na temat wczesnonowożytnych hełmów wieżowych na Śląsku, obroniony w 2020 r.

Nagrodę przyznają wspólnie zarząd Fundacji im. prof. Mieczysława Zlata i Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego. Do konkursu można zgłaszać publikacje z zakresu historii sztuki średniowiecza i renesansu europejskiego ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, a także niepublikowane prace doktorskie i magisterskie.

Pierwsza taka praca

W tegorocznej edycji za najlepszą uznano pracę „Turris cupro tecta. Wczesnonowożytne hełmy wieżowe na Śląsku i ich pochodzenie na tle retrospektywnych tendencji w kulturze europejskiej około roku 1500”. To rozprawa doktorska dr. inż. arch. Zygmunta Łuniewicza, obroniona w 2020 r. na Wydziale Architektury PWr. Powstała pod opieką promotora prof. Wojciecha Brzezowskiego.

W uzasadnieniu jury podkreśla:

„Rozprawa dotyczy śląskich hełmów wieżowych doby wczesnonowożytnej – problematyki dotychczas w niewielkim stopniu opracowanej a będącej – jak się okazuje w świetle rezultatów badań Autora – ważnym wyróżnikiem śląskiej architektury w skali europejskiej.

Zasługą Autora jest dostrzeżenie wagi tego zjawiska i jego oryginalna interpretacja na szerokim tle porównawczym z zastosowaniem metodyki łączącej tradycję badawczą historii sztuki i badań architektonicznych.

Według zgodnej opinii jurorów podkreślić należy zakres pracy obejmujący analizę i interpretację grupy kilkudziesięciu dzieł w świetle różnorodnych źródeł i perspektyw badawczych, a także erudycję Autora, pozwalającą mu swobodnie poruszać się w skomplikowanej problematyce historycznoartystycznej”.

Hełmy jako zwrot ku przeszłości

W literaturze naukowej brakowało bowiem do tej pory opracowania, w którym zebrano by informacje na temat genezy, zawartości ideowej i typologii hełmów wieżowych z obszaru Śląska. Podobnie było z danymi na temat historii budowlanej poszczególnych wież i ich ikonografii. Dr Łuniewicz podjął się więc wyjaśnienia pochodzenia form tych hełmów, opisania chronologii ich budowy na poszczególnych obszarach Europy, a także odczytania ideowych postaw fundatorów, źródeł inspiracji i naśladownictw wypracowanych rozwiązań.

Naukowiec z PWr zebrał i opisał hełmy wybudowane na Śląsku w okresie 1530-1650 r., a także przeanalizował ich historię budowlaną i wzajemne zależności. Stworzył jednocześnie katalog tych obiektów.

Efektem jego badań było m.in. odrzucenie tezy o włoskim pochodzeniu hełmów i ich twórców oraz zależności względem tzw. stylu renesansowego. Zaprzeczył także panującemu do tej pory przekonaniu o progresywnym charakterze tych hełmów, czyli postrzeganiu kopulastych zwieńczeń jako swego rodzaju nowinki stylowej i mody.

- Przeciwnie, hełmy – zarówno na Śląsku jak i w pozostałych krajach Europy około 1500 r. – stanowiły rezultat ideowego zwrotu ku przeszłości – podkreśla dr Łuniewicz. – Jego skala była związana z głębokimi przemianami, wywołanymi rozpadem dotychczasowego ładu politycznego i uniwersalistycznych tendencji kultury, a także obniżeniem rangi panujących dynastii, kryzysem kościoła i zanikaniem militarnej roli rycerstwa. W obliczu zachwiania porządku to właśnie odwołania do wzorców przeszłości stały się najważniejszym narzędziem budowania pozycji i legitymizowania dążeń i praw – tłumaczy.

Dr Łuniewicz podkreśla także, że Śląsk można uznać za ważny ośrodek kształtowania hełmów. Nowy motyw pojawił się tu dosyć szybko, bo już u progu lat 30. XVI w.

Typowe dla Śląska hełmy stanowią wielopiętrowe konstrukcje z naprzemiennie ułożonych tamburów lub ażurowych przezroczy i kopulastych czasz. Najbardziej prestiżowe obiekty wyróżniano wieńcami z półkolistych lub ukształtowanych w ośli grzbiet szczytów.

Na Śląsku powstał również charakterystyczny typ hełmu – będący swego rodzaju znakiem wież ratuszy i budowli miejskich, co wskazuje, że zwieńczenia posiadały zakodowane w swoich kształtach informacje, czytelne dla ówczesnych.

- Podobnie jak w innych krajach, hełmy śląskie pozostają zjawiskiem niezależnym względem obserwowanych w architekturze murowanej prób antykizacji – opowiada autor pracy. – Wznoszone przez miejscowych cieśli zachowały wiele cech architektury gotyckiej. W procesie kształtowania zwieńczeń istotny wpływ miał także fundator, który nierzadko wskazywał konkretny hełm jako wzorzec do naśladowania – dodaje.

Dr Łuniewicz planuje publikację swojego doktoratu. Obecnie naukowiec jest współpracownikiem Katedry Historii Architektury, Sztuki i Techniki na Wydziale Architektury PWr.

Lucyna Róg